Wat zijn muurplanten en waar komen ze voor?

Muurplanten zijn plantensoorten die groeien op muren en zich onder deze bijzondere omstandigheden goed kunnen handhaven. Veel van deze soorten komen van nature voor op rotsen in bergachtige gebieden als de Alpen en Pyreneeën.

Rotsplanten en muurplanten  lijken wel een beetje op elkaar. De groep van rotsplanten is wel groter. Rotsplanten groeien zowel in de grond als in rotsspleten. Muurplanten groeien van nature bij voorkeur in rotsspleten.

In ons land zijn muurplanten te vinden op oude muren zoals fruitmuren, kademuren, gemetselde waterputten en muren van kastelen tussen verweerde bakstenen en oude kalkmortelvoegen. Ze hebben zich hier in het verleden meestal spontaan gevestigd. Tegenwoordig worden een aantal soorten als zeldzaam beschouwd. Samen met verschillende korstmossen en mossen hebben ze een beschermde status (Rode lijst soorten).

Ook in tuinen komen muurplanten voor. In het begin van de 20^e eeuw werd de aanleg van rotstuinen populair. Tijdens reisjes naar de bergen in Oostenrijk en Zwitserland verzamelde men rotsplanten en zelfs complete rotsblokken. In tuinen verschenen dan rotsachtige bergjes met beplanting; er kon zelfs nog een bergbeekje doorheen lopen. In dezelfde periode, tijdens de Architectonische tuinstijl werden veel lage stapelmuren, bloembakken en keermuren in tuinen toegepast.

Soorten muurplanten

Muurplanten kunnen eenjarig of vaste planten zijn. Onder muurplanten zitten ook een aantal soorten varens. Een zeer bekende muurplant is, de naam zegt het al: de muurbloem (Erysimum cheiri). Deze soort stamt oorspronkelijk uit het oostelijk Middellandse zeegebied en is door de Romeinen in Europa verspreid als sierplant en geneeskruid. In de Middeleeuwen bereikte de muurbloem ook Nederland.Vetplanten zoals vetkruid en huislook (Sempervivum tectorum) werden op bovenkanten van muren aangebracht. Volgens volksgeloof beschermde een pol huislook op het dak tegen blikseminslag. Deze soort werd ook wel donderblad genoemd.

Een voorbeeld van een recent ingeburgerde muurplant is de muurfijnstraal (Erigeron karvinskianus). Deze oorspronkelijk Midden-Amerikaanse plant kwam in de 19^e eeuw als sierplant in Zuid-Europa terecht en verspreide zich, deels geholpen door tuiniers, naar het noorden. In 1993 wordt de eerste spontane vestiging gemeld in Amsterdam. Inmiddels is deze kleurige en bloeirijke plant vrij algemeen in stedelijke omgeving.

Toepassing
Muurplanten stellen verschillende eisen aan hun standplaats. Ze groeien graag op stenige plaatsen omdat ze daar weinig concurrentie hebben van andere sterker groeiende planten. Tussen hoge en dichte vegetatie laten ze het snel afweten. Sommige soorten, zoals muurbloem (Erysimum cheiri) en echte muurvaren (Asplenium ruta-muraria) vestigen zich bij voorkeur aan de zonkant; andere soorten, zoals muurleeuwenbek (Cymbalaria muralis), gele helmbloem (Pseudofumaria lutea) en verschillende soorten varens, groeien juist op schaduwrijke muren.

Ideale omstandigheden voor muurplanten zijn keermuren die aan de achterzijde tegen een grondlichaam rusten of met hun fundatie in het water staan zoals kademuren. Die muren  blijven altijd voldoende vochtig en via kleine spleten in een poreuze verweerde steen kunnen de wortels van de planten op zoek naar vocht. Nieuwe gemetselde muren met harde steen en voegmortel zijn ongeschikt voor muurplanten.

In stapelmuren moeten de planten ook contact kunnen maken met vochtig substraat. Sterk poreuze steen bevat soms genoeg vocht om kieming van varens mogelijk te maken. Maar een volwassen varen met zijn potkluitje zomaar ingeplant in een voeg van een droge stapelmuur van betontegels verdroogt. Bij stapelmuren is contact met een achterliggend grondlichaam belangrijk. Ook een dubbele stapelmuur met een kern van los zand-puin en organisch substraat is een goede mogelijkheid.

Regenwater moet de planten kunnen bereiken. Een strakke rechte verticale muur waar ook aan de bovenzijde geen water in kan lopen werkt niet. Regenwater kan bij een constructie waarbij de stenen iets hellend naar achteren leunen via de steen de muur insijpelen en daar het substraat en de plantenwortels bereiken.  

Het beste resultaat wordt bereikt als de muur al tijdens het bouwen wordt ingeplant. Je kunt dan de wortelkluitjes van de planten direct contact geven met achterliggende grond voor je de volgende laag stapelt. Vul je achteraf de opengelaten gaten met jonge planten zorg dan in het gat voor goede aansluiting op het substraat en geef je jonge plant in de eerste tijd voldoende water. Bedenk dat een eenmaal uitgedroogde wortelkluit in een muur nauwelijks meer water kan opnemen. Als substraat gebruiken we een humusarm materiaal. Een substraat met fijn gebroken puin, lava, zand, leem en een beperkte hoeveelheid compost of verteerde bladaarde is het meest geschikt. Ook substraat voor dakvegetatie is goed te gebruiken. Organisch substraat met veel turf of bladaarde is niet geschikt; het verteert snel en droogt ook gemakkelijk uit. Bovendien klinkt het in waardoor een stapelmuur instabiel kan worden

Het is ook mogelijk om muurplanten in te zaaien in een (stapel)muur. Je kunt zaden vermengen met substraat en dat aanbrengen in de openingen of bovenzijde van de muur. Ook hier geldt dat er voldoende contact met vocht en voeding moet zijn. Zomaar een kleipapje met zaad op een droge muur komt zelden tot ontwikkeling. Zijn planten eenmaal gevestigd en biedt de muur geschikte nog niet bezette groeiplekken, dan zullen ze zichzelf in de muur via zaad of uitlopers gaan verspreiden.  

Meer weten en zien? 

In de Wilde Weelde Wereld in Appeltern adventure Gardens is in het Stinzenbos een ‘ruïne’ gestapeld met restantmateriaal. In de spleten en gaten van de ruïne groeien inheemse plantensoorten. Deze ‘muurplanten’ zijn deels aangeplant maar hebben zich ook spontaan gevestigd.

In de onderaan bijgevoegde tabel vind je een lijst van de meest voorkomende muurplanten.

Het voorkomen van de Nederlandse muurplanten wordt intensief gemonitord door FLORON. Op sites als waarneming.nl en verspreidingsatlas.nl kun je de verspreiding van muurplanten in Nederland vinden. In de Stadsflora van de lage landen (Ton Denters, 2020) staan goede beschrijvingen van muurplanten en van de plekken waar deze voorkomen.

Tekst: Ruurd van Donkelaar van: van Donkelaar Groenadvies

Bijlage

Soortenlijst van de belangrijkste muurplanten
Muurplanten in metselwerk in spleten en voegen				metselwerk	stapelmuur	zon	schaduw
Muurplanten in stapelmuren en uitsparingen in metselwerk met achterliggend substraat
Wetenschappelijke naam	Nederlandse naam	herkomst	introductie
Alyssum saxatile	Rotsschildzaad	Midden- en Zuid-Europa	1680		x	x
Asplenium ruta-muraria	Muurvaren	inheems		x		x	x
Asplenium scolopendrium	Tongvaren	inheems		x	x		x
Asplenium trichomanes	Steenbreekvaren	inheems		x	x		x
Aubrieta deltoidea	Aubrietia	Zuid- en Oost-Europa	1710		x	x
Campanula porscharskyana	Kruipklokje	Balkan	1928		x	x	x
Centranthus ruber	Spoorbloem	Middellandse Zeegebied	1557		x	x
Cymbalaria muralis	Muurleeuwenbek	Zuid-Europa	17e eeuw	x	x	x	x
Dryopteris filix-mas	Mannetjesvaren	inheems			x		x
Erigeron karvinskianus	Muurfijnstraal	Midden-Amerika	20e eeuw	x	x	x
Erysimum cheiri	Muurbloem	Middellandse Zeegebied	oudheid	x	x	x
Gymnocarpium dryopteris	Gebogen driehoeksvaren	inheems		x	x		x
Hieracium amplexicaule	Stengelomvattend havikskruid	inheems		x	x	x
Hieracium murorum	Muurhavikskruid	inheems		x	x		x
Iberis sempervirens	Scheefkelk	Zuid-Europa	1679		x	x
Mycelis muralis	Muursla	inheems			x		x
Parietaria judaica	Klein glaskruid	inheems		x	x	x
Polypodium vulgare	Eikvaren	inheems		x	x		x
Polystichum aculeatum	Stijve naaldvaren	inheems			x		x
Polystichum setiferum	Zachte naaldvaren	inheems			x		x
Pseudofumaria lutea	Gele helmbloem	Midden-Europa	1596	x	x		x
Sedum acre	Muurpeper	inheems		x	x	x
Sedum album	Wit vetkruid	inheems		x	x	x
Sedum rupestre	Tripmadam	inheems		x	x	x
Sedum spurium	Roze vetkruid	Kaukasus	1816		x	x
Sempervivum tectorum	Huislook	Midden- en Zuid-Europa	oudheid	x	x	x