Plant in de picture: wilgen

Wilgen zijn typisch planten van onze streken. Een familie, waar ook de populieren bij horen, die zich in een rivierdelta met zijn natte veen– en kleigebieden helemaal thuis voelt. Groeit snel en overal waar maar een beetje vocht wat langer in de bodem blijft, maar er zijn ook leden die het op droge grond doen en daar met hun meterslange wortels het vocht zelf wel opzoeken.

Voor bomen of houtige struiken zijn ze wel bijzonder omdat ze geen kernhout aanmaken dat steviger is dan het spinthout. De meeste boomachtige soorten maken dat hardere kernhout wel, om stevig te kunnen blijven staan. Dat was in de evolutie dus voor de wilgen niet nodig. Het snel kunnen breken is dan ook een verspreidingsmethode geworden; een evolutionair voordeel dus. Iedere tak of stam die op de grond komt maakt snel wortels en nieuw takken aan. Dat zie je na windworp of “schade” door overstroming dan ook overal gebeuren. Een stam in het water maakt binnen een paar dagen al de eerste wortels. Op het land zie je bij liggende stammen bijna meteen slapende knoppen uitlopen en ook wortels, maar die zie je niet. Als de ondergrond te droog is lukt het niet altijd, maar de wortels gaan zéker op zoek naar vocht.

Er zijn veel soorten wilgen en ze kruisen ook nog eens makkelijk zodat een exacte soortbepaling knap lastig is. Je hebt vroegbloeiende soorten (februari-maart), laatbloeiende soorten (april-mei), en alles daartussenin. Altijd tweehuizig, dat wil zeggen dat de mannetjes– en vrouwtjesbloemen aan een andere boom of struik zitten. Altijd… Bijna altijd. In 2017 kwam ik bij het Naardermeer een eenhuizige wilg tegen. Nooit eerder gezien en het is geen manipulatie van mijn kant. Maar gewoon raar. Duidelijk een mannelijk en een vrouwelijk katje aan een tak. Tussen de meeldraden lijkt ook hier en daar ook een vrouwelijk bloemetje te zitten. Katjes zijn namelijk trosjes met losse bloemen.

Doordat de wilg snel groeit en makkelijk te bewerken is, hebben mensen sinds de oudheid veel gebruik gemaakt van wilgen. Van bouwhout voor tijdelijke schuilplaatsen, gereedschap, hekwerken, schoeisel, gebruiksvoorwerpen zoals lepels en manden tot vlechtmatten om als onderlaag voor stenen bij dijkversterking te dienen, en brandhout voor bijvoorbeeld bakovens. Maar ook als veevoer en medicijn. Salicylzuur blijkt pijnstillend en koortsverlagend te zijn. Het is het werkzame deel van aspirine onder andere, maar dan wel nagemaakt in het lab.

Om te kunnen oogsten legde men langs rivieren zogenaamde grienden aan; laag bij de grond afhakken zorgde voor enorme groei van nieuwe takken en dit was handig te oogsten om de zoveel jaar. Op het erf was het ook gewenst, maar omdat het vee het graag lust werd er op hoogte gesnoeid zodat de beesten de knoppen en jonge takken niet uitvraten. Knotwilgen dus. In die knotten groeiden dan ook weer allerlei planten zoals fluitenkruid, vlier, robertskruid en tal van andere soorten die zo ook lekker buiten bereik van het vee bleven.

Tal van dieren maken gebruik van de wilgen. Uiteraard de nectar– en stuifmeeleters zoals wilde bijen en honingbijen, kevers, vliegen, de eerste wespen– en hommelkoninginnen, en nog veel meer soorten die in of van het blad eten zoals mineerders en de rups van de wilgenhoutvlinder, zo groot als een pink als hij ouder is, leven in de stam. Vaak komt dat door stamschade bij het maaien rond een wilg. Dat is aantrekkelijk voor de vlinder om eitjes op te leggen. En voor de wilgenhoutrups om te eten; dat kun je zien op onderstaande foto van een omgezaagde knotwilg in Loosdrecht. De rups gaat op stap om te verpoppen, stinkt enorm naar azijn en verkleurt van wit naar roodbruin in zonlicht. 

Tekst & foto’s: Martin Stevens